مبارزه با سوسک سرشاخه خوار رزاسه

سوسک شاخک بلند رزاسه با نام علمی coerulescens Osphranteria سوسکی است از خانواده Cerambycidae  و راسته سخت بالپوشان که یکی از خطرناک ترین حشرات چوبخوار در کشور ما می باشد. سوسک سرشاخه خوار رزاسه، که در زمان های گذشته به عنوان یکی از آفات درجه دو براي میزبانان مختلف از جمله درختان میوه سردسیري هسته دار ودانه دار شناخته می شد، در حال حاضر با بروز و تداوم پدیده خشکسالی به یکی از آفات مهم این درختان تبدیل شده است. این آفت در اکثر مناطق کشور پراکنده بوده و خسارت شدیدي به درختان میزبان به خصوص بادام و زردآلو وارد می سازد. به علت مخفی بودن لارو آفت درون سرشاخه هاي درختان میزبان، مبارزه شیمیایی با آن موثر نمی باشد.

در سیستم جامع مدیریت تلفیقی آفات، روشهاي مختلف مبارزه به طور هماهنگ و به شیوهایی که کمترین اختلال را در کنترل موثر و درازمدت آفات ایجاد کنند، به کار گرفته می شود. شیوه هاي مزبور شامل استفاده همزمان از روش هاي بیولوژیکی، زراعی، فیزیکی و مکانیکی، شیمیائی و استفاده از فرومون ها و ترکیبات مشابه است. در این زمینه بایستی ابتدا مراحل مختلف زندگی حشره شناسایی شود. بر اساس زمان ظهور هر یک از مراحل زندگی آفت، روش هاي مختلف مبارزه با آن طراحی و توصیه می شود. با بکار گیري مبارزه تلفیقی علیه آفات میتوان جمعیت حشره را به حدي کاهش داد که از نظر اقتصادي زیان آور نباشد. بنابراین آشنایی هرچه بیشتر با آفت و روش هاي مختلف کنترل آن در زمان مناسب، نقش مهمی در افزایش عملکرد محصول خواهد داشت. این آفت در ایران از استان هاي آذربایجان غربی و شرقی، اصفهان، ایلام، تهران، زنجان، خراسان، چهار محال و بختیاري، سمنان، فارس، کردستان، کهکیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، لرستان و مرکزي گزارش گردیده است. 
میزبان این آفت درختان، درختچه ها و بوته هاي خانواده گل سرخیان شامل بادام، زردآلو، سیب، گلابی، گیلاس، به، هلو، آلو، آلبالو، زالزالک، نسترن و به ژاپنی می باشد. درختان سنجد، نارون، بید، چنار و بلوط نیز به عنوان میزبان هاي این آفت ذکر شده اند. 

این حشره داراي مراحل تخم، لارو، پیش شفیرگی، شفیرگی و حشره کامل است.

2) لارو: لاروها استوانه ای شکل ، دارای چین خوردگی فراوان در سطح بدن و رنگ عمومی آنها زرد است. طول لارو در انتهای رشد تا 32 میلیمتر می رسد.
3) شفیره: طول شفیره به اندازه حشره کامل و رنگ آن در هفته اول کرمی و بعد لکه های سیاهی روی آن ظاهر می شود.
4) حشره کامل: سوسک بالغ ماده به رنگ سیاه، سوسک هاي نر به رنگ قهوه‌اي مات، به طول 5/3-5/2 سانتیمتر، داراي شاخکهاي طویل که از انتهاي بدن می گذرد.
این حشره چوبخوار است و لارو آن به شاخه و تنه های جوان حمله کرده و با حرکت دورانی که در داخل چوب انجام می دهد باعث قطع شاخه های چندین ساله و تنه های بسیار جوان شده و در شاخه های جوان نیز تمام مسیر فعالیت لارو توخالی می شود که این به علت تغذیه لارو از قسمت مرکزی شاخه های نازک است. در این گونه شاخه ها معمولا لارو سوراخی در بدنه شاخه ایجاد کرده و از آن طریق ذرات غیرقابل استفاده، چوب و فضوالت لاروی به شکل خاک اره به بیرون ریخته می شود. در این قبیل درختان می توان با مشاهده توده خاک اره جمع شده روی برگ ها و شاخه های پایینی محل فعالیت لارو را در قسمت بالایی درخت شناسایی کرد. لاروهای این حشره حتی می توانند چوب هایی با قطر 2/8 سانتی متر را نیز مورد حمله قراردهند ولی عمدتاً فعالیت لاروی این گونه در شاخه های جوان است. خسارت این حشره به ویژه در نهالستان ها شدید و بعضاً بسیار شدیداست. این حشره می تواند درختانی را که حتی مختصر ضعفی دارند نیز مورد حمله قرار دهد و درختان کاملا سرحال و قوی از آسیب آن در امان خواهند ماند.
این آفت یک نسل در سال دارد و زمستان را به صورت لاروهاي سنین بالا در شاخه هاي قطور و تنه درختان سپري می کند. لاروهاي زمستانگذران در بهار سال بعد با گرم شدن هوا فعالیت تغذیه اي خود را با شدت شروع می کنند. لاروها پس از تکمیل تغذیه، کوتاه و ضخیم شده و دوره پیش شفیرگی را طی می کنند که بسته به شرایط محیط 9-5 روز طول می کشد. شفیره در انتهاي دالان لاروي تشکیل می شود. بسته به اقلیم منطقه طول دوره شفیرگی به طور متوسط 11-20 روز می باشد. معمولا شفیرگی در اوایل اردیبهشت ماه شروع شده و تا دهه اول خرداد ماه ادامه می یابد. ظهور حشرات کامل از هفته اول خرداد ماه آغاز می شود و معمولاً تا یک ماه ادامه دارد. جفتگیري حشرات نر و ماده بلافاصله پس از خروج آن ها صورت میگ یرد. سوسک هاي ماده 24 ساعت پس از جفتگیري بر روي سرشاخه ها و شاخه هاي جوان و در زاویه فوقانی جوانه ها تخمگذاري می کنند. البته ممکن است روي برگها، پاچوشها و تنه هایی که قطر زیادي ندارند، نیز تخمگذاري انجام شود. تخم ها به صورت انفرادي و بندرت در دستجات 2 تایی گذاشته می شود. هر سوسک ماده به طور متوسط 50 تخم می گذارد. از آنجا که سوسکها به نور خورشید و حرارت گرایش دارند، قسمت جنوبی، شرقی و ناحیه فوقانی تاج درخت بیشتر از سایر قسمت ها مورد توجه آفت قرار گرفته و تخمگذاري در این نقاط بیشتر صورت می گیرد.  

حشره کامل سوسک سرشاخه خوار رزاسه تغذیه بسیار کمی از گرده گل ها داشته و خسارتزا نمی باشد. خسارت اصلی توسط لارو وارد می شود. لارو پس از خروج از تخم، از محل اتصال تخم به شاخه، وارد بافت گیاه شده و تغذیه خود را آغاز می نماید. لارو سن اول ابتدا به مدت 20-15 روز فعالیت زیر پوستی داشته و چرخش هایی که دارد سبب قطع آوندهاي آبکش گردیده به طوري که ابتدا سرشاخه ها رنگ پریده و سپس خشک می شود. با بزرگ شدن جثه، لارو ها به طرف شاخه هاي قطورتر پیشروي می نمایند. تغذیه لاروها تا شروع سرما ادامه می یابد. نحوه خسارت سوسک سرشاخه خوار رزاسه و سایر آفات چوبخوار درختان از جمله کرم سارتا سوسک و خراط تا حدي با یکدیگر متفاوت می باشد که در قسمت زیر به برخی از موارد مهم تمایز خسارت این آفات اشاره می شود: 1) معمولا فضولات لاروي سرشاخه خوار رزاسه در دالان ها ایجاد شده انباشته می شود و در شاخه هاي قطور، لارو براي تخلیه فضولات، سوراخی در بدنه دالان ایجاد می نماید. اما لاروهاي کرم خراط، فضولات نارنجی رنگ را از سوراخ ورودي که سوراخ خروجی نیز می باشد، به صورت گلوله هاي کوچک و مدور بیرون می ریزند. این فضولات در پاي درختان آلوده جمع می شود. 2) معمولا از محل ورود لارو سن اول (لاروهاي بسیار کوچک) سرشاخه خوار رزاسه ، شیره گیاهی خارج شده که در مجاورت هوا سفت و سخت گردیده و شکل فنر یا فتیلهاي به خود می گیرد.در کرم خراط صمغ از محل سوراخ خروج فضولات و روي تنه درخت خارج و خشک شده و شکل خاصی به خود نمی گیرد. 3) برش عرضی دالانهاي لاروي دایرهاي شکل است که در مورد کرم خراط نیز به همین شکل می باشد. اما لارو سوسک چوبخوار سارتا داخل چوب تنه، کانالهاي مارپیچی و طولانی به سمت بالا و دور تنه ایجاد می کنند. 4) در شروع آلودگی درخت توسط سرشاخه خوار رزاسه، ابتدا برگ هاي سرشاخه پژمرده شده و حالت سبز خشکی در برگها مشاهده شده و به تدریج سرشاخه خشک می شود. اما در سوسک سارتا، لاروها از زیر پوست تغذیه وآثار خسارت به صورت تركخوردگی پوست تنه است.

با توجه به اینکه تعداد کمی از جمعیت آفت قادر به ایجاد خسارت بر روي درخت می باشد، استفاده از یک روش کنترل براي مبارزه کافی نبوده با توجه به اینکه تعداد کمی از جمعیت آفت قادر به ایجاد خسارت بر روي درخت می باشد، استفاده از یک روش کنترل براي مبارزه کافی نبوده و تلفیقی از روش ها در قالب مدیریت انبوهی آفت باید انجام شود. 

 این آفت به درختان تشنه، ضعیف و رها شده گرایش دارد. در زمین هاي شنی که درختان دچار تشنگی می شوند و در باغ هایی که از لحاظ آبیاري و کود دهی مدیریت ضعیفی اعمال شود و آبیاري به طور نامنظم انجام شود، خسارت آفت بیشتر خواهد بود. همچنین اعمال اصول مدیریتی در هنگام ایجاد باغ جدید، نقش بسیار مهمی در پیشگیري از خسارت آفت خواهد داشت. زیرا که در صورت رعایت فواصل کاشت و تراکم مناسب، درختان کمتر دچار ضعف شده و از فشار شیره گیاهی لازم برخوردار بوده که در نتیجه آن آفت قادر به فعالیت نخواهد بود.

حشرات کامل این آفت به گل هاي گیاهان تیره چتریان جلب شده و عمل جفت گیري نیز بر روي گل هاي این گیاهان انجام می گیرد. از آنجایی که آفت یک نسلی بوده و حشرات کامل دوره کوتاهی در طبیعت حضور دارند (بسته به شرایط منطقه از اواسط خرداد ماه تا اواسط تیرماه)، گیاهان تله می توانند در جلب حشرات کامل آفت نقش داشته باشند. به عنوان مثال سوسک ها به طرف گل هاي گسترده گیاه هویج جلب می شوند که می توان این حشرات را با دست از روي گل ها جمع آوري و منهدم نمود. البته گیاهان تله دیگر مانند پیاز نیز مناسب می باشد اما گیاه هویج به دلیل گل آذین گسترده، گل هاي روشن معطر، طول عمر زیاد گل آذین و طولانی بودن زمان گلدهی در طبیعت به عنوان بهترین گیاه تله در جلب آفت می باشد. 

با آبیاري منظم، فشار شیره نباتی افزایش یافته و لاروهاي نورسته موجود در درخت خفه می شوند. انجام آبیاري بطور نامنظم و به فواصل طولانی، نه تنها سبب اختلال در جریان عادي شیره گیاهی شده، بلکه جذب مواد غذایی لازم در خاك را نیز مشکل ساخته و نهایتا موجب جلب حشرات چوبخوار می شود. از کاشت درختان در زمین هاي شنی باید خودداري کرد، زیرا که ظرفیت نگهداري آب در آنها کم است در نتیجه درختان در طی سال آب کمی دریافت کرده و زودتر ضعیف شده و مورد حمله آفت قرار می گیرد. 

یکی از مهمترین نکات، تقویت درختان با کودهاي مناسب است. بدین منظور در 2 طرف سایه انداز درخت گودالی به قطر و عمق 5/0 متر ایجاد و سپس کود داخل گودال ریخته می شود. 

سرشاخه هاي خسارت دیده از لارو سن یک (لاروهاي خارج شده از تخم) داراي برگ هاي پژمرده و رنگ پریده هستند که با خشک شدن آنها بر روي درختان، شاخه هاي آلوده کاملاً مشخص هستند. هرس سرشاخه هاي تازه آلوده شده و سوزاندن آن ها، روش مناسبی جهت جلوگیري از  لارو به شاخه هاي قطور و در نتیجه حذف آفت و بهبود درخت آلوده می باشد. در این مرحله هرس بسیار آسان و در مدت کوتاهی امکان پذیر بوده و از طرفی خسارت ایجاد شده از طرف لارو کم می باشد. البته بایستی توجه داشت که در صورت شدت خسارت، عملیات هرس بایستی پس از مشورت با کارشناسان باغبانی و طبق توصیه صورت گیرد. در درختچه هایی مانند گل محمدي و رز حذف نرك و پاجوش جهت کنترل آفت اهمیت خاصی دارد، زیرا که محل مناسبی براي تخم ریزي و فعالیت آفت می باشد. براي حذف پاجوش ها باید آنها را در خلاف جهت رشدشان بیرون کشیده و یا از محل اتصال به پایه قطع نمود

چندین گونه زنبور به عنوان پارازیتوئید لارو این آفت فعال می باشند که دشمن طبیعی این لارو می باشند. 

استفاده از ارقام مقاوم راهی جهت کاهش میزان خسارت این آفت می باشد. 

با توجه به اینکه لارو آفت درون چوب مخفی بوده و از طرفی خروج حشرات کامل تدریجی و براي دوره کوتاهی می باشد، مبارزه شیمیایی توصیه نمی شود.

نشریه ترویجی وزارت جهاد کشاورزی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزي، موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور