مهمترین آفات درختان زیتون کدامند و چگونه با آنها مبارزه کنیم ؟

زیتون با نام علمی Olea europaea درختچه ای همیشه سبز با گونه هایی متعدد است که کشت و کار آن برای اولین بار در اطراف دریای مدیترانه انجام گردید. هرس، تغذیه و کنترل آفات و بیماری ها در باغات بارور زیتون جهت مدیریت بهینه تناوب باردهی و بدست آوردن محصول مناسب و پایدار در هر سال، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در باغ هایی که به صورت سنتی مدیریت می شوند محصول دهی مناسبی در هر سال مشاهده نمی شود به طوریکه در یک سال تولید گل و میوه بیش از حد طبیعی، باعث کاهش سایز و کیفیت میوه و آسیب فیزیکی به درخت به خاطر افزایش وزن شاخه‌ها می‌شود و همچنین این افزایش میوه به دلیل کاهش قدرت باروری درخت باعث کاهش گل انگیزی و تشکیل میوه و ایجاد یک سال کم محصول یا خاموش در فصل بعد می‌شود. عوامل زنده و غیر زنده متعددی بر رشد بهینه و تولید کمی و کیفی مناسب زیتون موثر هستند. شناسایی آفات زیتون برای کنترل به موقع آنها و کاهش خسارت وارده برای کشاورزان مفید خواهد بود. آفات درخت زیتون را میتوان به دو گروه آفات مکنده و آفات چوب خوار تقسیم بندی کرد.

پسیل زیتون (Euphyllura olivine)

این حشره از مهمترین آفات مکنده درخت زیتون و مربوط به خانواده Aphalaridae و راسته Homoptera است. از لحاظ شکل شناسی حشره ای کوچک به رنگ زرد تا سبز روشن و در برخی به رنگ خاکستری تا قهوه ای روشن دیده می شود. سر حشره پهن بطوری که عرض آن دو برابر طول است و پوره های این حشره بدون بال، بدنشان خوابیده و شفاف است. پسیل در طول زمستان روی سر شاخه های کنار برگها، جوانه ها و شکاف های پوست درخت زیتون و همچنین روی پاجوش های درخت به صورت حشره کامل می گذراند. حشرات ماده در آغاز بهار در نوک سرشاخه ها، روی برگهای نورسته و ساقه های گل دهنده نزدیک به هم تخم گذاری می کنند و با تغذیه از شیره گیاهی غنچه گل، گلهای باز شده و برگهای جوان گیاه میزبان، که همراه با ترشح عسلک و رشد و نمو قارچ مولد دوده است موجب تضعیف میزبان و کاهش عملکرد کمی و کیفی میگردد. 
حشره کامل و پوره ها با مکیدن شیره گیاهی و تولید تار های مومی سفید روی خوشه های گل از بارور شدن آن ها جلوگیری می-کنند. پوره ها در زیر این توده های پنبه مانند مخفی شده و با مکیدن شیره گیاهی به زندگی خود ادامه می دهند. همچنین به علت تولید عسلک شیرینی که پوره ها از خود تراوش می کنند درخت خیس به نظر می رسد و قارچ مولد دوده (فوماژین) روی آن رشد می کند. وجود این قارچ بر روی برگها و سر شاخه های جوان، موجب اختلال در تنفس گیاه، ریزش برگها و خشک شدن شاخه ها می گردد. مهمترین مرحله خسارت این آفت در مرحله پوره گی حشره است و در چرخه رشد درخت زیتون بیشترین خسارت در مرحله گلدهی وارد می شود. این آفت که به برفک زیتون نیز معروف است موجب کاهش 31 درصدی در عملکرد محصول و افت 3 درصدی در کیفیت روغن استحصالی می گردد.
از جمله اقدامات لازم برای مبارزه با این آفت می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• 1-هرس بهاره یکی از روشهای مبارزه زراعی است. با توجه به اينكه در مواردي هرس پاييزه توصيه مي گردد اما اين روش فاقد اثر است چون در پاييز حشرات كامل آماده زمستان گذراني، در روي درخت پناه گرفته اند و با قطع و هرس شاخه ها، اين حشرات به لحاظ داشتن قدرت پرواز، جابجا مي شوند در حالي كه در هرس بهاره، عمدتا در مرحله تخم قرار داشته و بخش عمده آفت دچار تلفات مي شوند. 
• 2-حذف پاجوش ها و نرك ها در تابستان، پاييز وزمستان 
• 3-روغن پاشي (روغن هاي امولسيون شونده) در بهمن ماه به نسبت دو درصد و در صورت نياز تداوم آن در اسفند ماه به نسبت يك درصد
• 4-تغذيه گياهي و تقويت درختان چه به صورت مصرف كودها و مواد آلي و چه به صورت كودهاي شيميايي
• 5- آبياري منظم و كافي جهت كمك به دريافت مواد غذايي و جلوگيري از تنش هاي آبي 
• 6- برخي از سموم جهت مبارزه با اين آفت توصيه شده اند مانند اتريمفوس به نسبت ۵/۱ در هزار، مالاتيون ۵/۲-۲ در هزار، ديازينون ۱ در هزار. لازم به توضيح است كه در آزمايشات به عمل آمده سم اكامت (اتريمفوس) به همراه روغن به نسبت يك در صد در بهمن و اسفند بيشترين كارآيي و اثر را روي اين آفت داشته است. البته باید سمپاشی به اندازه و در زمان مناسب انجام شود. سمپاشي هاي بي رويه باعث نابودي دشمنان طبیعی این آفت خواهد شد لذا سمپاشي ها بايستي در اواخر زمستان متمركز شود كه فعاليت اين عوامل مفيد در حداقل ممكن است. همچنين در طول فصل زراعي وجود ترشحات مومي و عسلك مانع رسيدن مقدار كافي سم به هدف مي شود به همين علت از سمپاشي هاي بهاره و تابستانه نتيجه کافی بدست نمي آيد.
• ۷- از روشهای مبارزه بیولوژیکی میتوان به دو گونه بالتوری به اسم های Chrysopa sp. و Chrysopa vulgaris  و همچنین یک گونه زنبور انگل به نام Psyllaephagus sp. اشاره کرد که می توانند جمعیت حشره را تا حدودی کاهش دهند.  

مگس میوه ی زیتون

 

این حشره با نام علمی Bactrocera oleae از خانواده Tephritidae بوده و از آفات مهم و کلیدی زیتون، تک میزبانه و چند نسلی است و به انواع زیتون اهلی و وحشی خسارت وارد می کند. خسارت مگس زیتون شامل آثار تخم ریزی (نیش) بر روی سطح میوه، ریزش میوه و تخریب مستقیم گوشت میوه می باشد که سبب بی ارزش شدن میوه برای تهیه کنسرو می گردد. همچنین تغذیه لاروی موجب تسهیل ورود میکرو ارگانیسم ها به داخل میوه و در نهایت ایجاد پوسیدگی و افت کیفیت روغن می گردد. مگس بالغ زیتون حدود 5-4 میلیمتر طول دارد. سر به رنگ زرد متمایل به قهوه ای روشن و دارای قفسه سینه قهوه ای رنگ با سه نوار تیره موازی در جلو و یک ساختار مثلثی شکل سفید (سپرچه) در عقب است. شکم آن قهوه ای کم رنگ با سه جفت نوار تیره است. بالها غشائی، با رنگبندی مشخص و یک لکه تیره در انتها می باشد. مگس های ماده دارای اندام تخم ریز در انتهای شکم هستند. لاروها به رنگ زرد متمایل به سفید و به طول 6-5 میلیمتر بوده که معمولا در زمان خسارت در هر میوه یافت می شوند.
مگس زیتون معمولاً 5-2 نسل در سال دارد که البته در هر سال بسته به شرایط اقلیمی متفاوت می باشد. این آفت زمستان را به صورت حشره بالغ یا شفیره می گذارند و در اواسط اسفند تا اواسط اردیبهشت فعال می شود. در اواسط مرداد مگس های ماده پوست میوه را سوراخ کرده و یک تخم در گوشت میوه قرار می دهند. البته این در مورد نسل 2 به بعد است و در نسل اول حشرات ماده بر روی هر میوه که روی درخت وجود دارد تخم می گذارد. شیره زیتون خارج شده از میوه در اثر تخم گذاری مگس های ماده دیگر را برای حدود 5 روز از نزدیک شدن به میوه آسیب دیده باز می دارد و به این ترتیب میوه های زیادی آلوده می شوند. مدت زمان بین مرحله تخم تا بلوغ حدود 40-30 روز می باشد. نسل آخر، میوه را ترک کرده و به شفیره تبدیل می شود و زمستان را در خاک یا میوه های ریزش یافته در پای درختان به صورت شفیره (ممکن است 6-5 ماه طول بکشد) یا حشره بالغ می گذرانند.
اقدامات لازم برای مبارزه با مگس زیتون:

• 1-جمع آوری میوه های آبدار باقی مانده بر رو یا زیر درخت بلافاصله پس از برداشت محصول
• 2- بیل زدن پای درختان زیتون از ابتدای بهمن ماه تا دهه سوم ماه. هرس جهت انجام تهویه درخت و کنترل علفهای هرز در تمام طول سال و انجام آبیاری به روش قطرهای پای درخت
• 3- کنترل آفت پسیل زیتون به منظور حذف عسلک به عنوان منبع غذایی حشرات کامل آفت
• 4-نصب تله های زرد چسبنده با فرمون جنسی در ارتفاع بالای دو متر و در جهت غرب و جنوب بیرون درختان (در داخل تاج درخت نصب نشوند) به تعداد 3 تا 5 تله در هکتار و یا باغ کوچک و نصب تله پروتئین هیدرولیزات در داخل تاج درخت و دقت بررسی تله ها از دهه دوم خرداد به بعد
• 5- در صورت افزایش شکار به 30 عدد و یا آغاز تخم ریزی در ارقام حساس (ماری و کنسروالیا در تابستان و زرد در پاییز)، محلول پاشی پروتئین هیدرولیزات به همراه آفت کش به صورت یک ردیف در میان و یا نصف تاج اعمال شود. غلظت پروتئین هیدرولیزات 3 درصد و غلظت آفت کش دلتامترین 5/2 درصد به میزان 1 در هزار توصیه می شود.
• 6- باید توجه داشت که در سالهای آلوده، برداشت محصول کنسروی تا پایان شهریور و برداشت محصول روغنی تا نیمه آبان بایستی تمام شود.

سپردار بنفش زیتون (Parlatoria oleae)

 
برای اولین بار این آفت بر روی درختان زیتون مشاهده شد اما تعداد زیادی از درختان میوه دانه دار، هسته دار، گیاهان زینتی و جنگلی میزبان این آفت هستند. از لحاظ شکل شناسی سپر حشره به رنگ سفید چرک یا خاکستری روشن، گرد و برآمده است. حشره ماده بال و پا ندارد و از چشم و شاخک نشانه های کوچکی به جا مانده است. حشره نر اندازه کوچک و رنگی ارغوانی داشته و دارای یک جفت بال و سه جفت پا در سینه و همچنین شاخکهای کوتاه و موداری روی سر می باشد. محل زندگی این آفت روی برگ، شاخه، تنه و میوه می باشد و در محلی که خرطوم خود را فرو می کند کلروفیل گیاه میزبان از بین رفته و جای آن لکه های گرد و قرمز رنگی به وجود می آید. تجمع شپشک ها روی تنه و سرشاخه موجب ایجاد لکه های قهوه ای رنگ می گردد و حمله و تغذیه شپشک باعث ضعف درختان و حمله سوسکهای پوست خوار و آفات درجه دوم می شود. حشره زمستان را به صورت پوره سن دو و یا ماده نابالغ می گذراند و پوره های جوان بعد از بیرون آمدن از تخم، خرطوم خود را به بافت گیاه میزبان وارد کرده و با ترواش مومی غده هایی که در بدن دارند پوششی به نام پوسته پورگی سن اول روی خود ساخته و در همان نقطه می مانند.
 از دشمنان طبیعی این آفت می توان به زنبور های انگل (Aphelinidae) و سوسکهای شکاری (Coccinellidae) اشاره کرد که در شرایط مساعد می توانند از بالا رفتن انبوهی سپردار و زیان آن جلوگیری کنند. در صورت نیاز، سم پاشی در اواخر بهار یا اوایل تابستان هم زمان با ظهور پوره های جوان باید انجام شود. می توان از سم دیازینون همراه با روغن استفاده کرد. دوران بیرون آمدن پوره ها طولانی است و بهتر است سم پاشی 15 روز یکبار تکرار شود.

شپشک سیاه زیتون (Saissetia oleae)

 

شپشک سیاه زیتون از آفات مهم زیتون است که از نظر اقتصادی خسارت آن به زیتون، مرکبات و برخی گیاهان زینتی قابل ملاحظه است. از لحاظ شکل شناسی حشره ماده بدنی کروی به رنگ قهوه ای متمایل به سیاه دارد. پوسته پشتی حشره سخت و دارای نقش برجسته و آشکار است که با آغاز تخم ریزی کم کم برآمدگی پشتی حشره بیشتر و تیره می شود. حشره زمستان را به صورت پوره های سن یک و دو در سطح زیرین برگها و در مجاورت رگبرگ اصلی می گذراند. در فصل بهار با گرم شدن هوا پوره ها فعالیت خود را شروع کرده و در آخر بهار و اوایل تابستان حشرات کامل شروع به تخم ریزی می کنند. پوره ها پس از خروج از تخم می توانند توسط باد جا به جا شوند. پوره‌هايي كه زودتر از تخم خارج خارج مي‌گردند تا را رسيدن فصل سرما يك بار جلد عوض كرده و در سن دوم زمستان گذراني مي‌كنند. پوره‌هايي كه در اواخر تابستان و در پاييز از تخم خارج مي‌شوند پس از كمي تغذيه به همان صورت زمستان را مي‌گذرانند. اين حشره يك نسل در سال دارد.
از روشهای کنترل زراعی این آفت میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• 1- استفاده متعادل از کودهای ازته و انجام آبیاری مناسب جهت جلوگیری از افزایش آمینواسید و گردش شیره در درخت
• 2- هرس منظم شاخه های آلوده و قرار دادن شپشک های موجود روی درخت در معرض نور که بهترین روش کنترل زراعی آفت بوده و موجب کاهش جمعیت آن می شود.
• 3- استفاده از ارقام مقاوم و متحمل به آفت مانندارقام بومی روغنی، زرد، ماری و شنگه

برای کنترل شیمیایی میتوان در اواخر پاییز یا اوایل زمستان (حداقل دو هفته قبل از قلمه گیری) سمپاشی با روغن ولک 2 تا 3 درصد به تنهایی یا همراه با دیازینون یک در هزار به میزان 1 تا 2 درصد روغن انجام شود. هم زمان انجام هرس جامی، در زمان عدم فعالیت دشمنان طبیعی، بهترین اثر را روی پوره های زمستان گذران دارد. در باغ مادری چناچه پوره ها از تخم خارج شده باشند قبل از تشکیل پوسته سخت حفاظتی (در فصل بهار) با دیازینون 5/1 در هزار میتوان سم پاشی کرد و با نظر کارشناس حفظ نباتات، در صورت خنک بودن هوا میتوان به محلول روغن ولک به نسبت یک درصد اضافه و سم پاشی را بعد از 15 تا 20 روز تکرار نمود. همچنین ضد عفونی قلمه های باغ مادری با سم دیازینون 2 در هزار جهت کنترل آلودگی موثر است. در صورتی که حشره بالغ شده باشد سم پاشی در این مرحله موثر نخواهد بود. از دشمنان طبیعی شپشک سیاه میتوان به کفشدوزک آدالیا (Adalia sp)، کفشدوزک نقطه دار (Chilocorus bipustulatus) و کفشدوزک چهارده نقطه ای (Coccinella 14 punctata) اشاره کرد.
مقالات مرتبط: مهمترین خانواده های شپشک ها و روش های مبارزه با آنها

سوسک چوبخوار زیتون (Apate monachus) 

 

از آفات چوبخوار زیتون است که در مناطق شمال و جنوب کشور انتشار پیدا کرده است. حشره به رنگ سیاه براق است و سر آن به علت قرار داشتن در پایین سینه دیده نمی شود. در حشرات ماده پیشانی از موهای متراکم طلایی پوشیده شده و در وسط نیز دو برامدگی مثلثی شکل شاخ مانند وجود دارد. لاروها سفید رنگ با بدنی خمیده و پشت سینه برآمده است. آفت یک نسل دارد و زمستان را به صورت لاروهای کامل میگذراند. ظهور حشرات کامل تدریجی است. لاروها در زیر پوست و در قسمت سطحی استوانه مرکزی مستقر شده و از چوب شاخه های اصلی و تنه درختان تغذیه می کنند. از دیگر میزبانهای این آفت میتوان به اکالیپتوس، گل ابریشم، گز و تعدادی از درختان میوه اشاره کرد.
از روشهای مبارزه زراعی با آفات چوب خوار میتوان به رعایت فاصله کاشت بین درختان جهت استفاده بهتر از مواد غذایی خاک اشاره کرد. نحوه کاشت نهال باید به گونه ای باشد که طوقه (محل اتصال ساقه به ریشه) بالاتر از خام قرار گیرد و اطراف طوقه نباید خاک ریخته شود و برای جلوگیری از تماس طوقه با آب میتوان اطراف آن یک تشتک ایجاد کرد. آبیاری درختان باید به صورت منظم انجام شود و گزارش شده آبیاری کافی و به موقع درختان یکی از موثرترین روشهای کنترل سوسک چوبخوار درختان میوه است. هرس شاخه های مریض و تقویت گیاهان با کود حیوانی از طریق چالکود در فصل زمستان و در بهار با کودهای مایع از طریق محلول پاشی جهت جلوگیری از حمله آفات موثر است. از دشمنان طبیعی میتوان به تعدادی از زنبورهای خانواده ی  Torymidae، Chalcididae و Ichneumonidae از پارازیتوییدهای لارو این آفت محسوب می شوند. با توجه به اینکه لاروهای این آفت درون شاخه ها هستند و خروج حشرات کامل نیز به صورت تدریجی است لذا کنترل شیمیایی توصیه نمی شود. اما در باغاتی که شدت آلودگی زیاد است سم پاشی با سموم نفوذی علیه لاروهای سن اول در اواخر خرداد یا اوایل تیر ماه مناسب است و برای نتیجه بهتر دو هفته بعد باید تکرار شود.

سوسک پوست خوار زیتون (Phloeotribus scarabaeoides)

 

مناطق انتشار آفت سوسک پوست خوار زیتون استان های شمالی و مرکزی کشور است. حشره بالغ سوسک کوچکی به طول 2 تا 5/2 میلی متر با رنگهای متنوع است. بال پوشها خاکستری مایل به زرد و شیاردار و قسمت جلویی آنها و قفسه سینه از موها و خارهای ریز کوتاه به رنگ روشن پوشیده شده است. شاخک متشکل از 3 مفصل بادبزنی شکل با مبدا یکسان می باشد. لاروها سفید رنگ، فربه، چروک دار، خمیده و بدون پا با سر کوچک که به وضوح از قفسه سینه متمایز است. آفت بر اساس شرایط آب و هوایی 2 تا 4 نسل در سال دارد و زمستان را ممکن است به صورت لارو، حشره کامل و یا شفیره باشد. بعد از گرم شدن هوا سوسک های بالغ پناهگاه زمستانی خود را ترک کرده و شروع به تغذیه و ایجاد دالان در چوب می کنند. حشره ماده پس از حفر دالان در فواصل مشخصی در کف یا دیواره آن تخم ریزی می کند. سوسک های نر خاک اره حاصل از حفر دالان را به بیرون می ریزند. دالان های لاروی عمود بر دالان مادری است. لاروها پس از تکمیل شدن در انتهای دالان لاروی حجره بیضی شکلی ایجاد کرده و در آنجا به شفیره تبدیل می شوند. فعالیت این آفت بیشتر روی شاخه های شکسته و ضعیف می باشد. از روشهای مبارزه با این آفت میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• 1-تقویت درختان با استفاده از کود آبیاری
• 2- حذف سریع درختان آلوده وسوزاندن آنها
• 3- شناسایی درختان آلوده که قابلیت و استعداد تیمار دارند
• 4- استفاده از رنگ مخصوص محافظ  تنه درختان  
• 5- آبیاری درختان تاعمق مناسب به ویژه درساعات اولیه صبح
• 6- تشخیص زمان دقیق خروج سوسکهای بالغ جهت انجام سمپاسی با سمومی مثل دورسبان، پرمترین و سوین

سپردار زرد مرکبات (Aonidiella citrina)

 

از میزبان های این آفت میتوان به مرکبات، شمشاد رسمی، فیکوس، انجیر، نسترن، مو، یاس و زیتون را نام برد. سپردار زرد از نظر شکل ظاهری شباهت زیادی به سپردار قرمز دارد ولی سپر حشره ماده کاملا مسطح و به رنگ زرد روشن است. این سپردار دارای پرده شکمی بوده و اگر با نوک سنجاقی سپر حشره را بلند کنیم بدن ماده نیز همراه سپر از روی گیاه میزبان برداشته می شود. حشره ماده زرد رنگ و قلوه ای شکل است. سپردار زرد زمستان را به شکل پوره سن دوم و یا ماده بالغ می گذارند. در بهار پوره ها کامل شده و اوایل خرداد ماه شروع به تخم گذاری می کنند. پوره ها تا موقع تثبیت چند ساعتی حرکت نموده سپس بر روی میزبان مستقر و ثابت شده و با ترشح ماده مومی بر روی خود سپر تشکیل می گردد. نسل دوم از اواسط مرداد تا اواخر شهریور و حتی مهر ماه فعالیت دارد. 
این آفت دارای دو نسل کامل و یک نسل ناقص می باشد. نحوه خسارت رسانی این آفت به این صورت است که اغلب در سطح زیرین برگ به شکل دسته جمعی از شیره نباتی تغذیه می کنند و کمتر در سطح رویی برگ، میوه، شاخه و حتی تنه درخت دیده می شوند. در اثر حمله شدید برگها زرد، میوه ها ریخته، درخت ضعیف و میزان محصول کاهش پیدا می کند. از روشهای مبارزه بیولوژیک میتوان به زنبورهای پارازیت Aphytis chrysomphali و Prospaltella sp. و همچنین قارچ Fusarium juruanum اشاره کرد. همچنین برای مبارزه روغن پاشی با رسیدن میانگین جمعیت پوره سن یک به 5 عدد در هرشاخه تله گذاري انجام شده یا رسیدن تعداد آفت به 10 عدد حشره زنده زیر سپر روي هر برگ، با مصرف روغن ولک 5/1 درصد توصیه می شود. در صورت افزایش جمعیت، میتوان مخلوط روغن ولک 1 درصد و حشره کش کلرپیریفوس 8/40 % (دروسبان) 1 در هزار با توجه به جمعیت آفت در دو نوبت فروردین و شهریور استفاده کرد.
 از روشهای مبارزه زراعی نیز میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• 1-رعایت فاصله مناسب کاشت، که باعث برقراري جریان هوا و تهویه مناسب بین درختان و کاهش جمعیت آفت خواهد شد.
• 2-عدم احداث باغات در خاك هایی با بافت رسی تا حدودي سنگین و در دره ها و کف رودخانه ها
• 3-استفاده از سیستم هاي آبیاري تحت فشار و بازدید منظم قطره چکان ها براي اطمینان از عملکرد درست آنها و هرس منظم شاخه و برگهاي آلوده به منظور تهویه مناسب بین درختان و کاهش رطوبت باغ

مقالات پیشنهادی : مبارزه با آفت مهم درخت گیلاس
نویسنده : خانم دکتر مرجان سعیدی نژاد